Ontwerp speelplekken ook geschikt voor buitenspelen in de zon

Waarom aandacht voor buitenspelen in de zon steeds belangrijker wordt?

Een groot deel (40%) van de kinderen haalt de beweegrichtlijnen niet^[1]. Ze zitten te vaak en voor een groot deel binnen. Buitenspelen zorgt ervoor dat kinderen in beweging komen en de zon zorgt voor de aanmaak van vitamine D^[2]. Maar te lang in de zon kan ook gevaar opleveren en de zon schijnt vaker dan voorheen. De zonnestraling in Nederland in de lente is de afgelopen 30 jaar met 14% toegenomen en de zonneschijnduur met 27%. Dat is vooral het gevolg van een afname in de bewolking^[3]. 

De zon maakt het buitenspelen in Nederland in grote delen van het jaar leuk en aangenaam, behalve op de hele warme dagen. Door de toename van frequentie, duur en intensiteit van hittegolven zal volgens verschillende klimaatscenario’s tegen het einde van de eeuw tussen de helft en driekwart van de wereldbevolking meer dan 20 dagen per jaar aan dodelijke hitte worden blootgesteld^[4]. 

Nadelen van (te lang) buitenspelen in de zon

Buitenspelen in de zon heeft als nadelen/gevaren:

• Uv-straling: Te lang in de zon geeft kans op verbranden van de huid door blootstelling aan uv-straling. Kinderen verbranden het vaakst in een buitenzwembad (21%), tijdens buitenspelen (17%) en op het strand (16%)^[5]. Blootstelling aan uv-straling kan ook zorgen voor vroegtijdige huidveroudering, pigmentvlekken, een verhoogd risico op huidkanker op latere leeftijd of ogen beschadigen^[5,6].
• Warmte: Met de opwarming van de aarde neemt de gemiddelde temperatuur toe. De kans op slechte luchtkwaliteit door bijvoorbeeld hittegolven, smog en rook van bosbranden komt in de zomer steeds vaker voor. Kinderen zijn kwetsbaarder vanwege hun kleinere luchtwegen en hun snellere ademhaling. Dit kan een groter risico geven op het inademen van meer vervuilende stoffen en daaruit voortvloeiende longziekten^[8]. Verschillende risicofactoren voor het ontwikkelen van hitte gerelateerde gezondheidsproblemen kunnen worden vermeden door een gezonde, actieve levensstijl^[9]. Regelmatig bewegen kan ertoe leiden dat je beter in staat bent om de stijgende wereldwijde temperaturen het hoofd te bieden^[10].
• Allergie en overprikkeling: Sommige kinderen hebben een hekel aan de zon. Oorzaken hiervan kunnen zintuiglijke overgevoeligheid voor fel licht, de warmte of temperatuurschommelingen zijn. Dit kan voor overprikkeling, ongemak, stress en angst zorgen. Er zijn ook kinderen met zonneallergie die jeukende bultjes, blaasjes of vlekjes krijgen van zonlicht. Dit komt vaker voor bij mensen met lichte huidskleur, rood of blond haar en lichte ogen^[11].

Ontwerptips voor aantrekkelijke speelplekken in de zon

Door de risico’s van blootstelling aan de zon is het van belang om speelplekken zo in te richten dat kinderen niet te veel worden blootgesteld aan langdurig zonlicht. De aanwezigheid van schaduw op speelplekken heeft invloed op de hoeveelheid tijd die kinderen op speelplekken doorbrengen^[12]. 

Voor kinderen is variatie op of tussen speelplekken de belangrijkste factor bij het inrichten van een speelplek. Denk aan speeltoestellen of ondergronden^[12]. Maar houd er rekening mee dat de zon effect heeft op de materialen waarmee speeltoestellen (hout, metaal, kunststof) en de ondergronden (houtsnippers, gras, tegels, zand, kunstgras, asfalt, rubber) gemaakt zijn. Kinderen geven aan dat zand heel heet wordt door de zon^[12]. De oppervlaktetemperatuur van kunstgras en versteend oppervlak is hoger dan gras^[13]. De oppervlaktetemperatuur van een grasveld kan 24 graden Celsius lager zijn dan betonnen bestrating en zorgt voor een verkoelend effect van 1 tot 3 graden op de lichaamstemperatuur^[14].

Ontwerptips voor speelplekken:

Schaduwvoorziening

• Creëer voldoende schaduw (minimaal 30% in de middag) op belangrijke looproutes naar speelplek in de buurt^[15].
• Creëer schaduw door natuurlijke beplanting als struiken en (klim)bomen, pergola’s,  overkappingen of schaduwdoeken. Ambieer dat 30% – 3-30-300-regel^[16] – van schoolplein of speelplek in de middag van schaduw is voorzien. 
• Kies voor bladverliezende bomen die in de zomer schaduw geven en in de winter zon toelaten. Speelplekken met volwassen bomen trekken twee maal zoveel gebruikers^[17].
• Zorg voor overdekte speelruimtes voor (tijdelijk) schuilen. Denk aan overkappingen, hutten of speelhuisjes die ook toegankelijk zijn voor rolstoelers. Overweeg de horizontale oppervlakken als daken wit te maken (mits niet verblindend) of met sedum te bedekken, want dan wordt het in de schaduw koeler^[15]. 

Materiaalkeuze

• Kies zoveel mogelijk voor duurzame materialen zoals houtsnippers of gras als ondergrond. Die oppervlakten worden minder heet dan tegels, zand, kunstgras, asfalt en rubber. Gras en houtsnippers zijn langer bespeelbaar, dragen bij aan tegengaan van hittestress en hebben ook nog een hogere HIC-score (Head Injury Criterion). Rubberen tegels met lichte kleur verhitten minder dan donkere varianten. Pas op met wit kleuren van asfalt, dit kan verblindend zijn en zorgt voor extra weerkaatsing van de zonnestraling en meer netto zonnestraling^[14,15,18].
• Kies speeltoestellen van hout in plaats van metaal, omdat deze minder snel opwarmen. Zorg wel voor regelmatig onderhoud.
• Plaats het glijgedeelte van een glijbaan richting het noorden zodat het (metalen) glijgedeelte niet oververhit raakt.

Verkoeling

• Houd bij het ontwerp van een speelplek oog voor ventilatie. Denk aan open zones tussen beplanting of bebouwing. Het doorlaten van wind zorgt voor zowel de afvoer van warme lucht als verversing met mogelijk koelere lucht van elders^[15].
• Zorg dat er voldoende groen op de speelplek is zodat er verdamping kan optreden en de gemiddelde luchttemperatuur wordt beperkt en luchtkwaliteit wordt verbeterd. Verkies heggen boven hekken bij afbakening van speelplekken^[15].
• Overweeg een waterlichaam (gracht, vijver, singel, sloot) op een speelplek. Dit heeft lokaal een verkoelend effect van gemiddeld 1 graden. Fonteinen, vernevelingsinstallaties en besprenkeling van straten hebben een verkoelend effect tot wel 4,7 graden^[14].
• Creëer plekken waar met water gespeeld kan worden, denk aan een waterpomp, waterspeeltafels, fonteinen, zelf bedienbare dammen en modderpoelen. Als kinderen met water kunnen spelen, koelen ze af en bewegen ze meer^[14,17].

Voorzieningen

• Plaats bankjes zodanig dat ze in de zomer in de schaduw staan (van bomen) en in de winter in de zon. Denk eventueel aan verplaatsbare bankjes.
• Overweeg een zonnebrandpaal te plaatsen zodat ouders en kinderen gratis zonnebrand kunnen gebruiken op een speelplek (zoals in Scherpenzeel).
• Plaats een watertappunt dat kindvriendelijk en toegankelijk is (ook voor kleinere kinderen).

Effectiviteit van schaduwmaatregelen

Het verblijven op een schaduwrijke plek is de meest effectieve manier om overmatige UV-blootstelling van de zon te voorkomen. De effectiviteit van schaduwstructuren als bomen, struiken, schaduwdoeken, parasols, overkappingen, veranda’s, pergola’s en priëlen verschillend zijn en afhankelijk van onderstaande factoren^[19]: 

• Soort boom of struik (vorm, grootte, totale hoogte, hoogte van onderste takken, breedte, dichtheid van bladerdek)
• Materiaal (dichtheid, samenstelling, kleur, dikte, lichtdoorlaatbaarheid)
• Grootte (onder andere hemelbedekking)
• Oriëntatie (inclusief stand van de zon)
• Mate van gereflecteerde uv-straling

Al deze schaduwmaatregelen hebben eigen voor- en nadelen^[19]. De meest effectieve schaduwstructuur is afhankelijk van de locatie en het gebruik. Tip is om een combinatie van verschillende schaduwstructuren te gebruiken.

Beleid voor schaduwcreatie

Schaduw biedt geen volledige bescherming tegen uv-straling en warmte. Wel biedt het de mogelijkheid voor kinderen om langer actief buiten te spelen als de zon schijnt. Steden in het algemeen hebben nog te weinig schaduw door het bladerdak van bomen^[22]. Er is in Nederland nog weinig beleid op gebied van schaduwmaatregelen^[19], zoals in Queensland (Nieuw Zeeland).

Dit artikel verscheen eerder bij Kenniscentrum Sport en Bewegen