Slim in de schaduw: buiten sporten en spelen in een veranderend klimaat

Jara Lomme en Moniek Zuurbier zijn samen betrokken bij het onderzoek, waarvoor ze subsidie ontvingen van ZonMw. Lomme is adviseur Milieu en Gezondheid bij GGD Gelderland-Midden en werkt in die rol aan een breed scala aan onderwerpen, met name voor gemeenten. “Dat kan variëren van luchtkwaliteit en geluid tot aan bodem- en andere milieugezondheidsvraagstukken. We adviseren daarnaast over klimaatadaptatie en dus ook over ultraviolette straling en hittestress.” Zuurbier werkt op hetzelfde vakgebied als Lomme, maar heeft meer een bovenregionale en landelijke focus. “De subsidie werd verstrekt voor onderzoek op het gebied van de gezonde leefomgeving en is erop gericht dat GGD’en en gemeenten samen kennis in de praktijk toepassen.”

Blinde vlek voor huidkankerpreventie

De gezonde leefomgeving is een breed begrip, vanwaar de keuze voor het onderwerp hittestress en uv? “We werken zelf al langer op dat thema, hebben ook al eerdere onderzoeken gedaan. Het was voor ons logisch om hier verder mee aan de slag te gaan”, verklaart Zuurbier. Lomme vult aan: “We merken dat de gemeenten waarmee we samenwerken binnen dit project hittestress vaak wel op de radar hebben. Ze weten dat hitte een probleem kan zijn, in veel gevallen wordt echter niet gekeken naar huidkankerpreventie. Hoewel er veel overlap is tussen deze twee onderwerpen, hebben gemeenten een blinde vlek voor het laatste.”
Voldoende aanleiding dus voor Lomme en Zuurbier om hitte en huidkankerpreventie samen met gemeenten op te pakken. Zuurbier: “Hitte geeft enorme gezondheidsrisico’s en die nemen door klimaatverandering alleen maar toe. Daarnaast is Nederland koploper op het gebied van huidkanker in Europa, en dan niet in de positieve zin van het woord. De hoeveelheid uv-straling neemt ook alleen maar toe. Gelukkig wordt er door een aantal partijen al meer op ingezet, waaronder het Huidfonds.”

Uv-straling ook schadelijk als het koeler is

De slogan ‘weren, kleren, smeren’ geeft glashelder aan wat mensen kunnen doen om zich te beschermen tegen uv-straling. “Bij de inrichting van de buitenruimte hebben we het dan vooral over schaduw”, geeft Zuurbier aan. Maar mensen moeten zelf ook wat doen. “En dan lopen de seizoenen wat betreft hitte en uv-straling niet altijd gelijk op. Veel mensen beginnen pas met smeren en beschermende kleding als het ook heel warm is. Terwijl uv-straling al vanaf mei flink oploopt en dus ook schadelijk kan zijnals het koeler is.”
In het onderzoek van GGD Gelderland-Midden wordt specifiek ingezet op buiten sporten en spelen door kinderen. Lomme verklaart deze focus: “Kinderen vormen een extra kwetsbare doelgroep. Ze brengen relatief veel tijd buiten door. En we weten dat je tot 25 jaar extra gevoelig bent voor uv-straling. Zonverbranding op jonge leeftijd geeft een grotere kans op huidkanker later.” Om te beginnen keken de onderzoekers naar wat de deelnemende gemeenten al deden om hittestress te verminderen, al dan niet bewust. “Gemeente Scherpenzeel had bijvoorbeeld al wel als beleid om elk jaar bomen te planten, met als doel de bestaande groenstructuur te behouden en versterken”, vertelt Zuurbier.  “Maar ze gaven ook aan dat het feit dat bomen hittestress en uv-straling verminderen minder goed op het netvlies hadden. Dat inzicht heeft dit project ze gebracht. De crux is natuurlijk waar je het groen gaat planten. Afhankelijk van de opgave die je hiermee wil oplossen kies je misschien wel voor een andere locatie. Speelplekken zijn misschien niet de heetste plek in een stad en kwamen tot nu toe niet vanzelf in beeld als geschikte locatie.” In gemeente Overbetuwe  zijn in 2023 en 2024 twee inheemse bomen aangeboden aan scholen om het schoolplein te vergroenen. Daar zijn nu extra acties op gebied van zonbescherming aan toegevoegd, zoals het plaatsen van zonnebranddispensers en het geven van voorlichting.

Meekoppelkansen

In Scherpenzeel wordt mede door het project ook gekeken naar speelplekken als mogelijke locatie voor nieuwe bomen. “Er wordt dus rekening gehouden met de groeiomstandigheden, maar ook met de toekomstige schaduwwerking van bomen, bij speeltoestellen en nabijgelegen zitgelegenheden.” Het feit dat bomen meerdere opgaven kunnen dienen, maakt ook dat er extra onderbouwing komt voor de keuze voor groen én extra financiële middelen. “Daarom benadrukken we zeker die meekoppelkansen in ons project.” Het helpt dan wel dat de juiste mensen bij een organisatie meedenken. Wil je als GGD hiermee aan de slag dan is het fijn als je een ‘bondgenoot’ uit het fysieke domein kunt betrekken. “In alle gemeenten zijn we met zowel het sociale als het fysieke domein in gesprek, ook om beleid te borgen”, geeft Zuurbier aan. “In welke beleidsplannen kan je de maatregelen opnemen op zo’n manier dat ze hiermee verder gaan? Dat kan in het sociaal beleidsplan zijn, maar ook in het groenbeheerplan. Het liefst gaan we daarover ook in gesprek met de gemeente.”
Er is kortom van alles wat overheden, scholen en sportverenigingen kunnen doen om kinderen te beschermen tegen hitte en uv-straling. “Het gaat vooral om de combinatie van maatregelen”, weet Zuurbier. “Het lastige is dat we natuurlijk niet willen dat mensen minder gaan bewegen. We willen mensen absoluut niet bang maken voor hitte en huidkanker, de voordelen van bewegen zijn bovendien supergroot. Maar doe dat dan zo verstandig mogelijk.”

Impact bepalen is mission impossible

Hoeveel impact het praktijkonderzoek van GGD Gelderland-Midden op lange termijn gaat hebben is heel lastig te bepalen. “Of iemand huidkanker krijgt, dat hangt van zo veel factoren af. Het is echt een mission impossible om te bepalen of dit project daar invloed op heeft. We weten dat wat we doen, goed is, maar hoeveel effect het echt heeft is niet te kwantificeren.” 

Deze gezamenlijke inspanningen laten zien hoe belangrijk het is om gezondheid, klimaatadaptatie en bewustwording met elkaar te verweven. Door lokaal maatwerk, samenwerking tussen sociale en fysieke domeinen én een brede blik op preventie kunnen gemeenten concrete stappen zetten richting een gezondere leefomgeving. Met dit project zetten GGD Gelderland-Midden en haar partners een waardevolle beweging in gang: niet alleen beschermen we kinderen beter tegen hitte en schadelijke uv-straling, we maken de buitenruimte ook aantrekkelijker en veiliger om in te bewegen. Want buiten spelen en sporten moet vooral leuk én verantwoord blijven – nu én in de toekomst.

Zonvenant

Naar aanleiding van het onderzoek met GGD Gelderland-Midden heeft de gemeente Overbetuwe zich onlangs  aangesloten bij het Zonvenant van het Huidfonds. Dit is een intentieverklaring waarbij organisaties beloven om de komende drie jaar actief bij te dragen aan het voorkomen van huidkanker. Ook GGD Gelderland-Midden doet mee, net als heel wat andere organisaties als de Fietsersbond, de KNVB en meerdere gemeenten. Kijk voor meer informatie op www.huidfonds.nl/zonvenant